آیا مدل EUTXO کاردانو می‌تواند از مدل حسابی اتریوم پیشی بگیرد؟ رقابت بین بلاکچین‌های لایه اول، به ویژه میان اتریوم (Ethereum) و کاردانو (Cardano)، نه تنها نبردی برای تسلط بر بازار، بلکه رویارویی دو فلسفه معماری بنیادین است. اتریوم به عنوان پیشگام قراردادهای هوشمند، از مدل حسابی (Account Model) استفاده می‌کند که شبیه به یک دفتر کل حسابداری جهانی و واحد است. در مقابل، کاردانو مدل خروجی تراکنش خرج نشده تعمیم‌یافته (Extended Unspent Transaction Output یا EUTXO) را به کار می‌گیرد که تکاملی از مدل UTXO بیت‌کوین محسوب می‌شود. این مدل EUTXO، به عنوان قلب تپنده نوآوری کاردانو، به طور جدی این سؤال را مطرح می‌کند که آیا اصول طراحی امن‌تر و قابل پیش‌بینی‌تر آن می‌تواند در نهایت از مزیت پیشگامی و اثر شبکه گسترده اتریوم پیشی بگیرد یا خیر. ماهیت مدل حسابی اتریوم (EAM) مدل حسابی اتریوم، که اغلب به آن مدل حساب مبتنی بر تغییر حالت (State-Transition Account Model) گفته می‌شود، از نظر مفهومی شبیه به سیستم بانکی سنتی است. هر کاربر یک آدرس دارد که معادل یک «حساب» است. این حساب‌ها موجودی اتر (Ether) و همچنین وضعیت مرتبط با قراردادهای هوشمند (کد و ذخیره‌سازی) را نگهداری می‌کنند. وقتی تراکنشی انجام می‌شود، وضعیت (State) کل شبکه به صورت یکپارچه تغییر می‌کند. این تغییر وضعیت، سراسری و قابل دسترسی برای هر قرارداد است. سادگی این مدل در یکپارچگی آن نهفته است: تمام منطق در یک محیط اجرایی جهانی (ماشین مجازی اتریوم یا EVM) پردازش می‌شود و یک حساب می‌تواند مستقیماً با حساب دیگر تعامل داشته باشد یا موجودی آن را تغییر دهد. با این حال، این ماهیت تغییرپذیر وضعیت جهانی (Mutable Global State) چالش‌هایی را نیز به همراه دارد. مهم‌ترین چالش، ریسک حملاتی مانند بازگشت‌پذیری (Re-entrancy) و نیاز به مدیریت پیچیده دسترسی‌ها (Access Control) است، زیرا یک قرارداد ممکن است ناخواسته وضعیت قرارداد دیگری را تغییر دهد. علاوه بر این، ارزیابی دقیق و پیش‌بینی‌ پذیر هزینه‌های اجرای قرارداد هوشمند (گاز) می‌تواند به دلیل تعاملات زنجیره‌ای و تغییرات غیرمنتظره در وضعیت، دشوارتر باشد. مدل EUTXO کاردانو: تعیین‌پذیری در هسته مدل EUTXO کاردانو، یک پارادایم کاملاً متفاوت را ارائه می‌دهد. به جای یک حساب با موجودی قابل تغییر، تمام دارایی‌ها به صورت ورودی‌های تراکنش خرج نشده مجزا (UTXO) نگهداری می‌شوند. هر UTXO را می‌توان مانند یک اسکناس خاص با یک مبلغ مشخص در نظر گرفت. هنگامی که یک تراکنش انجام می‌شود، ورودی‌های UTXO خرج شده و خروجی‌های UTXO جدیدی تولید می‌شوند که شامل مبلغ باقیمانده (Change) و هرگونه انتقال دارایی هستند. بخش «تعمیم‌یافته» (Extended) در EUTXO، به قابلیت ذخیره «دیتوم» (Datum) در هر UTXO اشاره دارد. دیتوم، داده‌های مرتبط با وضعیت قرارداد هوشمند هستند که قبل از خرج شدن UTXO، توسط منطق قرارداد مورد تأیید قرار می‌گیرند. این معماری یک مزیت فنی حیاتی را به همراه دارد: *تعیین‌پذیری*. برخلاف مدل اتریوم که وضعیت حساب می‌تواند در حین اجرای تراکنش تغییر کند، در EUTXO وضعیت یک قرارداد هوشمند در زمان شروع تراکنش کاملاً مشخص و *غیرقابل تغییر* است. یک کاربر می‌تواند با اطمینان کامل (و بدون نیاز به شبیه‌سازی کامل شبکه) پیش‌بینی کند که آیا تراکنش وی با موفقیت انجام خواهد شد یا خیر. پیامدهای فنی: موازی‌سازی و همزمانی تمایز اصلی میان این دو مدل، در نحوه مدیریت همزمانی (Concurrency) و پتانسیل موازی‌سازی (Parallelism) خود را نشان می‌دهد. در مدل حسابی اتریوم، از آنجا که وضعیت سراسری و قابل تغییر است، قراردادها به طور بالقوه با هم تداخل دارند. برای جلوگیری از این تداخل، ماشین مجازی اتریوم (EVM) تراکنش‌ها را به صورت متوالی (Sequential) در هر بلاک پردازش می‌کند. این رویکرد ساده است اما مقیاس‌پذیری آن در لایه پایه (L1) محدود می‌شود. در مقابل، EUTXO ذاتاً با موازی‌سازی سازگارتر است. از آنجایی که هر تراکنش تنها به UTXOهای مشخصی ارجاع می‌دهد، اگر دو تراکنش ورودی‌های UTXO متفاوتی داشته باشند، می‌توانند به طور کاملاً موازی و بدون هیچ تداخلی پردازش شوند. تنها زمانی تداخل رخ می‌دهد که چندین کاربر سعی کنند یک *ورودی UTXO* یکسان را به طور همزمان خرج کنند، که به این مشکل «رقابت بر سر یک UTXO» گفته می‌شود. توسعه‌دهندگان کاردانو این مشکل را از طریق الگوهای طراحی مانند «پارتیشن‌بندی» (Partitioning) وضعیت در چندین UTXO یا استفاده از راه‌حل‌های لایه دوم مانند *Hydra* حل می‌کنند. هایدرا یک پروتکل کانال وضعیت است که از ساختار EUTXO برای ایجاد «کانال‌های هایدرا» استفاده می‌کند. در این کانال‌ها، UTXOهای قفل شده می‌توانند با سرعت فوق‌العاده‌ای و بدون نیاز به ورود به لایه پایه، مبادله و پردازش شوند و تنها در صورت نیاز، وضعیت نهایی را به زنجیره اصلی بازگردانند. این قابلیت موازی‌سازی بومی در EUTXO، مزیت بالقوه‌ای را برای دستیابی به توان عملیاتی بسیار بالاتر در مقایسه با اتریوم فراهم می‌کند. امنیت قراردادهای هوشمند و تجربه توسعه‌دهنده از دیدگاه امنیتی، مدل EUTXO یک لایه حفاظتی اضافه را ارائه می‌دهد. منطق قرارداد هوشمند (Script) در کاردانو، تنها وظیفه اعتبارسنجی را بر عهده دارد: یعنی بررسی می‌کند که آیا تراکنش ورودی‌ها و خروجی‌های معتبری را تولید کرده است یا خیر. این تفکیک قوا، پیچیدگی اجرای قرارداد را کاهش داده و سطح حمله را محدود می‌کند. با توجه به تعیین‌پذیری ذاتی EUTXO، یکپارچه‌سازی با زبان‌های برنامه‌نویسی تابعی (Functional) مانند Plutus (بر اساس Haskell) به راحتی صورت می‌گیرد. زبان‌های تابعی به طور طبیعی از اصول عدم تغییر وضعیت (Immutability) و side-effect-free پیروی می‌کنند، که برای نوشتن منطق مالی حیاتی و عاری از خطا، ایده‌آل است. در حالی که این موضوع به معنای منحنی یادگیری تندتر برای توسعه‌دهندگان است، نتیجه نهایی، قراردادهایی با سطح بالاتر از اطمینان و کمترین احتمال برای وجود باگ‌های مخرب است. در مقابل، اکوسیستم اتریوم از Solidity و EVM استفاده می‌کند که با وجود سادگی نسبی و جامعه کاربری عظیم، با چالش‌های امنیتی پیچیده‌تری مواجه است. طبیعت تغییرپذیر وضعیت جهانی EVM، امکان حملاتی مانند Re-entrancy و فرانت رانینگ (Front-Running) را فراهم می‌کند که نیازمند دقت فوق‌العاده در طراحی قراردادها است. با این حال، اتریوم در جنبه توسعه‌دهنده دارای برتری تاریخی است. تعداد زیادی از ابزارها، کتابخانه‌ها، و مستندات آماده برای EVM وجود دارد که سرعت استقرار و نوآوری را به شدت افزایش داده است. جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده مدل EUTXO کاردانو یک رویکرد پیشگامانه برای حل مشکل سه‌گانه بلاکچین‌ها (امنیت، مقیاس‌پذیری، تمرکززدایی) است که بر امنیت و تعیین‌پذیری به قیمت پیچیدگی توسعه در مراحل اولیه تأکید می‌کند. با این حال، مزیت آن در موازی‌سازی بومی و راه‌حل‌های لایه دوم مانند Hydra، آن را به یک رقیب سرسخت برای اتریوم تبدیل می‌کند. اتریوم به نوبه خود، از اثر شبکه و اکوسیستم گسترده خود به همراه راه‌حل‌های مقیاس‌پذیری لایه دوم (مانند zk-Rollups و Optimistic Rollups) استفاده می‌کند تا محدودیت‌های مدل حساب خود را جبران کند. در نهایت، اینکه کدام مدل «بهتر» است، به مورد استفاده (Use Case) بستگی دارد: برای برنامه‌های مالی حیاتی که امنیت و پیش‌بینی‌پذیری اولویت دارند، EUTXO برتری دارد. برای برنامه‌های عمومی با نیاز به سرعت استقرار و تعاملات پیچیده بین قراردادها، مدل حساب اتریوم همچنان گزینه محتمل‌تری است. این رقابت معماری، به طور مداوم مرزهای نوآوری در فضای بلاکچین را جابه‌جا خواهد کرد و به نفع تمام کاربران این فناوری خواهد بود.